– autorstwa Rubena G. Apressyana
zimą 1981 roku zostałem uprzejmie zaproszony przez Instytut Studiów Gandhi do wzięcia udziału w Międzynarodowej Konferencji na temat importu Dziedzictwa Gandhiego do XXI wieku., Do tego czasu studiowałem niestosowanie przemocy i pod tym względem doświadczenia Gandhiego przez około dziesięć lat, ale mój udział w tej konferencji, która rozpoczęła się w Delhi, a następnie kontynuowana w Wardha, dał mi możliwość ponownego odkrycia Gandhiego w samym kontekście indyjskich realiów i zrozumienia jego szerokiego wpływu na myśl polityczną i społeczno-etyczną XX wieku. Doświadczenia Gandhiego w Satyagraha dawały impulsy, nie zawsze bezpośrednie, do nawrócenia w teorie władzy, walki politycznej, reform społecznych i organizacji społecznej, sprawiedliwości społecznej i uczciwości moralnej., Koncepcja obywatelskiego nieposłuszeństwa jest jedną z wielu, które rozwinęły się pod wpływem myśli Gandhiego i praktyki politycznej Gandhiego w drugiej połowie XX wieku. W odniesieniu do koncepcji obywatelskiego nieposłuszeństwa znaczenie wkładu Gandhiego miało pokazanie potencjału tej metody braku współpracy w opozycji i oporze wobec represyjnego reżimu kolonialnego.
idea obywatelskiego nieposłuszeństwa została wprowadzona do współczesnej zachodniej teorii politycznej przez Davida Thoreau prawie 150 lat temu., Od tego czasu obywatelskie nieposłuszeństwo jest uważane za mechanizm funkcjonowania demokracji, jeden ze sposobów wyrażania niezgody obywateli z władzami i mniejszości z większością, sposób włączenia obywateli w funkcjonowanie demokracji. Stosunkowo w naszych czasach koncepcja ta została głęboko rozwinięta przez innego Amerykanina-Johna Rawlsa w jego fundamentalnej książce „Theory of Justice” (1971)., Według Rawlsa, obywatelskie nieposłuszeństwo jest „publicznym, bez przemocy, sumiennym, ale politycznym aktem sprzecznym z prawem, Zwykle wykonywanym w celu doprowadzenia do zmiany prawa lub polityki rządu”. Nieposłuszeństwo obywatelskie jest czasowym, publicznym i demonstracyjnym zawieszeniem powszechnie przyjętych zasad i regulacji Społecznych przy założeniu pewnych wcześniejszych porozumień w społeczeństwie oraz w kontekście codziennego i zwykłego posłuszeństwa., Jest oczywiste, że pojęcie obywatelskiego nieposłuszeństwa jest skorelowane z innym podstawowym pojęciem, które przedstawia demokratyczny porządek polityczny i społeczeństwo obywatelskie, pojęciem umowy społecznej.
teorie umowy społecznej są tak stare jak teorie społeczne w ogóle. Elementy takich teorii można znaleźć w starożytnej filozofii europejskiej od sofistów. Według Platona umowa była podstawą stosunków między władcą a warstwami w ramach porządku politycznego., We wczesnej nowożytnej myśli politycznej koncepcja umowy społecznej polegała na poszerzeniu ogólnej teorii państwa. Dla Hobbesa: a także dla H. Grotiusa, B. Spinozy, J. Locke ' a, S. Puffendorfa, J-J Rousseau i I. Kanta umowa społeczna była nie tylko umową w ramach istniejącego porządku, ale podstawą legitymizacji wspólnoty cywilnej w ogóle. Koncepcja umowy społecznej jako przesłanki państwa i społeczeństwa została skrytykowana przez Shaftesbury 'ego i D. Hume' a., Kant argumentował, że pojęcie umowy społecznej nie dotyczy pochodzenia państwa, ale prawa i zasady państwa, jakie powinny być. Nitzshe nie był więc pierwszym, który wykazał, że teoria umowy społecznej stała się nieaktualna. Przekonywał, kto może rządzić, kto dominuje „z natury”, kto jest gwałtowny w czynach i gestach, nie dba o umowy.
od XIX wieku „umowa społeczna” – traktowana była jako rodzaj metafory filozoficznej., Metafora ta jest jednak adekwatna do charakteru organizacji Demokratycznej: oznacza przejście od relacji Statusowych do „umownych”: ludzie dochodzą do porozumień i wypełniają je niezależnie od ich statusu formalnego i rytualnego, ich dobytku do tej czy innej warstwy społecznej. „Umowa społeczna” jest metaforą, ponieważ historycznie i faktycznie obywatele nie podpisali żadnych umów ustanawiających społeczeństwo., „Umowa społeczna” jest koncepcyjnym schematem organizacji społecznej: członkowie społeczeństwa przekazują część swoich praw (i wolności) Państwu (instytucjom państwowym), otrzymując w zamian gwarancje bezpieczeństwa i porządku społecznego. To konformacja utrwalona w konstytucji, która mówi o prawach i obowiązkach obywateli (tj. ograniczeniach praw), z jednej strony, a obowiązkach państwa i instytucji państwowych, z drugiej., Pojęcie umowy społecznej odzwierciedla rzeczywistą praktykę różnych przedsiębiorstw społecznych, gospodarczych, politycznych, edukacyjnych i innych (projektów), które pośredniczone są umowami i prawnie zarejestrowanymi umowami między podmiotami społecznymi, które przez fakt umowy i rejestrację umowy przejawiają wolę współpracy. Rząd jest równie skuteczny jak społeczeństwo obywatelskie, które stało się sferą partnerstwa społecznego, ponieważ obywatele identyfikują się z instancjami władzy i są gotowi, zgodnie ze swoimi kompetencjami, dzielić odpowiedzialność społeczną.,
w XVIII – XIX wieku pojęcie umowy społecznej zostało przesunięte na peryferie myśli społeczno-politycznej. Jednak w ostatniej trzeciej połowie XX wieku została wskrzeszona dzięki koncepcji Johna Rawlsa wyrażonej w jego fundamentalnym dziele „Theory of Justice”. Jego teoria sprawiedliwości zasadniczo należała do tradycji kurtuazyjnej: pojęcie sprawiedliwości opiera się na dobrowolnej i powszechnej zgodzie społeczności członków: tylko te zasady współżycia ludzkiego są sprawiedliwe, które zostały jednogłośnie uznane., Zgodnie z podejściem umownym zasady sprawiedliwości są zasadami współpracy między równymi sobie podmiotami. Odrzucenie kogoś w sprawiedliwości oznacza zignorowanie go jako równego nam lub zamanifestowanie naszej jawnej lub ukrytej skłonności do wykorzystywania okoliczności naturalnych lub społecznych dla naszego własnego interesu. W odniesieniu do umowy społecznej Rawls mówi o „naturalnym obowiązku uprzejmości”, co oznacza, że nie należy powoływać się na wady uzgodnień społecznych jako zbyt gotowego pretekstu, aby nie stosować się do nich, aby nie wykorzystywać nieuniknionych luk w przepisach, aby rozwijać nasze interesy.,”Ten obowiązek jest podstawą wzajemnego zaufania. Nie wyobraża się sobie, że społeczeństwo jest w pełni sprawiedliwe. Każde demokratyczne społeczeństwo uważa się za mniej lub bardziej sprawiedliwe i zgodnie z obowiązkiem uprzejmości należy przestrzegać niesprawiedliwych praw, jeśli nie przekraczają pewnych granic niesprawiedliwości. Innymi słowy, jak dotąd nie możemy uniknąć praw, które byłyby sprawiedliwe dla wszystkich, ciężar niesprawiedliwości powinien być równomiernie rozłożony między różne grupy.
błędnym byłoby stwierdzenie, że teoria demokracji jest kwestionowana w celu uzasadnienia przestrzegania przez obywateli praw i zasad, które niektórzy z nich uważają za niesprawiedliwe., Jak to wyraża Rawls, obywatele „poddają swoje postępowanie władzy demokratycznej” tylko w takim zakresie, jaki jest niezbędny, aby dzielić równość z nieuniknionymi niedoskonałościami systemu konstytucyjnego ” oznacza to, że istnieją granice, poza którymi przestrzeganie władz utworzonych na podstawie zasady większości może prowadzić do niesprawiedliwości. Pytanie brzmi, jak pogodzić przestrzeganie „umowy społecznej” (ładu konstytucyjnego) z poczuciem sprawiedliwości, czy, mówiąc słowami Gandhiego, jak pogodzić lojalność i satyagrę., Można zaproponować, że te dwa pojęcia – obywatelskiego nieposłuszeństwa i koncepcji społecznej – są ze sobą sprzeczne. Jednak tak nie jest.
nieposłuszeństwo obywatelskie
nieposłuszeństwo obywatelskie jest jedną z dostępnych publicznie form sprzeciwu, ustanowioną na podstawie zasady większości. Jedna z niewielu innych, jak legalne demonstracje publiczne, celowe korupcja prawa w imię precedensów sądowych, gwałtowny, szczególnie militarny opór itp. Obywatelskie nieposłuszeństwo jest formą opozycji demokratycznej., Obywatelskie nieposłuszeństwo z pewnością opiera się na tym modelu społecznym, który zwykle nazywany jest – po Henrihu Bergsonie i Karlu Popperze- „społeczeństwem otwartym”. Zgodnie z tym modelem instytucje społeczne są uważane za produkty społecznej kreatywności i ta racjonalna zmiana jest omawiana w kategoriach przydatności do konsumpcji ludzkich celów i intencji.
Dla Rawlsa oczywiste jest, że obywatelskie nieposłuszeństwo jest bezsensowne w bliskim społeczeństwie z autokratycznym typem przeciwko władcy legitymizowanemu przez boskie prawo jako agent Boga. Jedynym prawem jest prawo do petycji., Nie mogą udawać, że są równi władcy jako wybrani przez Boga. Apelują, mogą nawet pozwolić sobie na myślenie, że władca nie zawsze ma rację, ale nie mają ani praw, ani zdolności do poprawiania swojego władcy.
sytuacja jest zupełnie inna w społeczeństwie demokratycznym jako systemie współpracy między równymi sobie. Niesprawiedliwość w takim społeczeństwie oznacza naruszenie czyichś praw. Powyższy obowiązek uprzejmości obejmuje obowiązek obrony praw zagwarantowanych przez Konstytucję. Obywatelskie nieposłuszeństwo daje możliwość przeciwstawienia się niesprawiedliwości w przestrzeganiu prawa., Rawls uważa, że pojęcie obywatelskiego nieposłuszeństwa daje możliwość przeciwstawienia się niesprawiedliwości w przestrzeganiu prawa. Rawls uważa pojęcie obywatelskiego nieposłuszeństwa za uzupełnienie teorii demokracji konstytucyjnej. Proponuje zasady, zgodnie z którymi można nie zgadzać się z uprawnionymi władzami za pomocą środków sprzecznych, ale lojalnych wobec prawa., W społeczeństwie demokratycznym Obywatelska decyzja o nieposłuszeństwie prowadzi do konfliktu obowiązków ; prawo do obrony swoich wolności i przeciwstawienia się niesprawiedliwości staje w sprzeczności z obowiązkiem przestrzegania praw przyjętych przez większość prawodawczą. Dzieje się tak nawet pod tak formalnie demokratycznym panowaniem, które w rzeczywistości jest zawarte w niesprawiedliwym i skorumpowanym systemie władzy.
jako instrument zmiany społecznej obywatelskie nieposłuszeństwo zakłada system współpracy politycznej w społeczeństwie opartym mniej więcej na konsensusie co do ogólnych zasad sprawiedliwości., Poprzez działania obywatelskiego nieposłuszeństwa ludzie odwołują się nie tylko do rządzących, ale także do większości ustawodawczej, a także do poczucia sprawiedliwości wspólnoty. Problem polega na tym, że różne koncepcje sprawiedliwości mogą być przedstawione w danej społeczności. W sytuacji braku konsensusu nieposłuszeństwo obywatelskie może być niewystarczające jako środek zmiany społecznej.
nieposłuszeństwo obywatelskie może być bezpośrednie i pośrednie. W przypadku działań bezpośrednich obywatele są nieposłuszni ustawie protestacyjnej; w przypadku działań pośrednich obywatele są nieposłuszni innym prawom. Czy zatem jest to nierozsądne i niebezpieczne w proteście?, Na przykład, wobec niektórych przepisów ruchu drogowego, aby złamać te przepisy ruchu drogowego?
działania obywatelskiego nieposłuszeństwa są ze swej natury polityczne, publiczne i bez przemocy. Jako polityczne kierowane są do rządzącej większości; motywowane i uzasadnione są zasadami politycznymi, w szczególności zasadą sprawiedliwości, która reguluje konstytucję i instytucje społeczne. Działania te, jako publiczne, są adresowane do społeczeństwa, są wykonywane publicznie, otwarcie i uczciwie., Działania te, jako nieagresywne, potwierdzają ogólnie poszanowanie danego systemu politycznego i uznanie poczucia sprawiedliwości innych.
z pragmatycznego punktu widzenia nieposłuszeństwo obywatelskie jako środek politycznego protestu, niezależnie od tego, czy idea obywatelskiego nieposłuszeństwa jest, może być rozsądne i uzasadnione w jednej sytuacji i niewłaściwe w innej. O ile według Rawlsa obywatelskie nieposłuszeństwo odnosi się do poczucia sprawiedliwości Wspólnoty, jest ono uzasadnione, gdy jest skierowane przeciwko przypadkom poważnego naruszenia podstawowych praw, oczywistym dla wszystkich., Na przykład zbycie mniejszości niektórych praw obywatelskich i gospodarczych. Przeciwnie, działania obywatelskiego nieposłuszeństwa będą niewystarczające, jeśli będą skierowane przeciwko takim decyzjom państwowym lub nowym prawom, które naruszają podstawowe prawa społeczeństwa.
nieposłuszeństwo obywatelskie jest uzasadnione w sytuacjach, gdy zawiodły inne środki walki politycznej. Do tej pory obywatelskie nieposłuszeństwo jest uważane za ostateczność, należy być absolutnie pewnym, że jest to naprawdę konieczne., Jednak nawet w takich okolicznościach nieposłuszeństwo obywatelskie nie będzie skuteczne, jeśli rządząca większość zdecydowanie wybierze niesprawiedliwą i wrogą taktykę wobec mniejszości.
obywatelskie nieposłuszeństwo jest uzasadnione, jeśli nie prowadzi do poważnych zaburzeń społecznych i nie podważa skuteczności sprawiedliwej konstytucji i poszanowania praworządności.,
wkład Gandhiego
chociaż jest oczywiste, że John Rawls rozwijał swoją koncepcję w tym konkretnym okresie historycznym i kontekście politycznym, kiedy ruch praw człowieka w USA, w dużej mierze zainspirowany przez Martina Luthera Kinga, był częścią codziennych doniesień prasowych i ogromnych kampanii satyagraha w Indiach zainicjowanych i zainspirowanych przez Gandhiego, był historią najnowszą, nie mam faktycznych informacji dotyczących możliwego wpływu myśli i praktyki Gandhiego na teorię polityczną Rawlsa., Niemniej jednak porównanie podejścia Gandhiego do obywatelskiego nieposłuszeństwa z podejściem Rawlsa byłoby bardzo ważne, szczególnie dla zrozumienia perspektyw obywatelskiego nieposłuszeństwa w społeczeństwie niedemokratycznym.
jak widzieliśmy, według Rawlsa, obywatelskie nieposłuszeństwo jest znaczącym społecznym narzędziem oporu wobec niektórych częściowych praw i decyzji państwowych, które są sprzeczne z ogólnym duchem konstytucji i dla dobra konstytucji., Ale czy to oznacza, że w społeczeństwie niedemokratycznym nie ma miejsca na obywatelskie nieposłuszeństwo, jak dotąd nie ma demokratycznie przyjętej, a co za tym idzie, legalnej konstytucji? A jakie będzie usprawiedliwienie obywatelskiego nieposłuszeństwa dla tych, którzy podejmą decyzję, aby oprzeć się niesprawiedliwości w takim społeczeństwie? Odpowiedź na to pytanie można znaleźć w dziedzictwie Gandhiego, a konkretnie w jego szczególnym eksperymencie z ahimsą w dzielnicy Champaran podczas prezydentury Tirhut (Bihar) w 1917 roku.,
Gandhi został zaproszony do Champaran przez jednego z ryotów, aby pomóc im zmienić istniejący porządek stosunków między ryotami a właścicielami ziemskimi. Był to system tinkatii (stuletni), według którego dzierżawcy musieli oznaczać z każdego dwudziestu działek dzierżawionych dla indygo. To był niezwykle niesprawiedliwy system i ryots tracili wiele z tego powodu. Wyzwaniem było zniesienie systemu tinkatii w Biharze. Aby zrozumieć skargi ryotów Gandhi musiał rozmawiać z tysiącami z nich. Postanowił rozpocząć badanie problemu od opracowania opinii plantatorów., Jednak sekretarz Stowarzyszenia planters uznał go za odstającego i z grubsza odmówił udzielenia mu jakichkolwiek informacji. Gandhi odwiedził również komisarza prezydenckiego, ale ten ostatni próbował mu grozić i zaproponował natychmiastowe opuszczenie Tirhut. Wkrótce został poproszony o zgłoszenie się do Sądu Rejonowego za odmowę opuszczenia Champaran zgodnie z rozkazem Administracji., W oświadczeniu odczytanym dla magistratu dystryktu Gandhi wyjaśnił swoją decyzję o nieprzestrzeganiu nakazu administracyjnego swoim cywilnym obowiązkiem pomocy ryotom i ogłosił gotowość ” poddania się bez protestu karze nieposłuszeństwa.”’Gandhi podsumował swoją wypowiedź następującym wyjaśnieniem:
„zlekceważyłem rozkaz, który mi służył, nie dlatego, że chciałem szanować legalną władzę, ale w posłuszeństwie wyższemu prawu naszej istoty – głosowi sumienia”.
może to zabrzmieć dziwnie, ale sędzia i prokurator nie zgodzili się i rozprawa została przełożona., Gandhi miał trochę czasu, aby skontaktować się z wicekrólem i jego przyjaciółmi na temat sprawy i wkrótce sędzia opublikował nakaz gubernatora do złagodzenia sprawy. Władze lokalne stały się gotowe do współpracy z Gandhim. Jakiś czas później dzięki staraniom Gandhiego i jego towarzyszy system Tinkatii został zniesiony. Charakteryzując decyzję sędziego Gandhi zauważył, że Indie otrzymały pierwszą demonstracyjną lekcję obywatelskiego nieposłuszeństwa.,
chociaż w przypadku Champaran obywatelskie nieposłuszeństwo okazało się skromną i tylko pomocniczą częścią bardziej ogólnego projektu rozbiórki niesprawiedliwego porządku, możemy z tego wyciągnąć pewne istotne wnioski dotyczące natury obywatelskiego nieposłuszeństwa., Powszechne nieposłuszeństwo Gandhi z opisem obywatelskiego nieposłuszeństwa Rawlsa, to 1) nieposłuszeństwo jest przejrzyste, otwarte dla publiczności, w szczególności dla tych, którym się sprzeciwiają; 2) nieposłuszeństwo jest ucieleśnieniem bez przemocy oporu; 3) nieposłuszeństwo obywatelskie jest uzasadnione intencją zapobiegania ewidentnemu naruszaniu uzasadnionych interesów ludzi.
jednocześnie w przypadku Champarana można wyróżnić pewne osobliwe cechy obywatelskiego nieposłuszeństwa, na które Rawls nie zwracał uwagi. Po pierwsze, w tym przypadku mamy zupełnie inne podstawy obywatelskiego nieposłuszeństwa., W swojej decyzji Gandhi odnosił się nie do konstytucji czy istniejącego porządku ogólnego, ale do „wyższego prawa naszego bycia głosem sumienia” swego rodzaju naturalnego poczucia sprawiedliwości. Chociaż jego decyzja o niestosowaniu się do nakazu sędziego była zdecydowanie polityczna, nie była tak z powodu motywacji i wyjaśnień.
Po Drugie, Gandhi interweniował w tę sytuację zupełnie bezinteresownie., Chociaż protestował przeciwko traktowaniu go jako odstającego, w rzeczywistości nie był odstającym pod względem posiadania akcji; przybył do Champaran jako zewnętrzny obserwator i wszedł w konflikt jako mediator strony trzeciej. Dzięki temu jego pozycja wyglądała na mocniejszą i bardziej przekonującą.
trzecia uwaga dotyczy szerszego, politycznego kontekstu obywatelskiego nieposłuszeństwa, a nie samego obywatelskiego nieposłuszeństwa. Jak podkreślał Rawls, obywatelskie nieposłuszeństwo było mechanizmem demokratycznego porządku., Oczywiście kwestionujący potencjał obywatelskiego nieposłuszeństwa jako środka bez przemocy jest silny tuż pod demokratycznym porządkiem. Prawdopodobnie obywatelskie nieposłuszeństwo jest bezsensowne w totalitarnym społeczeństwie.
jednak doświadczenie Gandhiego udowodniło, że obywatelskie nieposłuszeństwo może działać w społeczeństwie niedemokratycznym, jak to było w Biharze w 1917 roku, jeśli społeczeństwo to ma pewien, nawet minimalny poziom otwartości i swobód obywatelskich i jeśli nieposłuszeństwo jest wykonywane przez popularnego i autorytatywnego przywódcę publicznego.
Po czwarte, obywatelskie nieposłuszeństwo powinno być uważane za jeden z wielu innych środków protestów., Walka z niesprawiedliwością nigdy nie wygra, jeśli nie jest skierowana ku prawdzie i Sprawiedliwości i nie jest motywowana wolą ku prawdzie i Sprawiedliwości. Innymi słowy, walka z niesprawiedliwością nieuchronnie zakończy się niepowodzeniem, jeśli zostanie opętana w sposób ” nie widzieć, nie słyszeć, nie mówić.”Warto przypomnieć, że w Champaran Gandhi rozpoczął śledztwo od próby rozmowy z plantatorami i ustalenia ich stanowiska. W wielu innych konfliktach troską Gandhiego było zadowolenie obu stron konfliktu i zabezpieczenie ich wzajemnego wkładu w osiągnięcie prawdy., Skuteczność obywatelskiego nieposłuszeństwa zależy od tego, czy stało się ono momentem satyagry.
prawda tego ostatniego stwierdzenia została udowodniona ponownie dwa lata po Champaranie podczas masowej kampanii satyagraha przeciwko Rowlatt Bill. Wiadomo, że satyagraha zaczęła się od hartala, a sprzedaż zakazanych broszur Gandhiego, Hind Swaraj i Sarvodaya, skończyła się masowymi zaburzeniami i bezsensownymi i brutalnymi zamieszkami. Próby powstrzymania zamieszek przez Gandhiego nie powiodły się. Reakcja rządu również była brutalna: jednym z wydarzeń tej reakcji była krwawa masakra w Amritsarze., To, co Gandhi nazwał „błędem tak wielkim jak Himalaje”, polegało na decyzji o rozpoczęciu kampanii obywatelskiego nieposłuszeństwa z ludźmi, którzy nie byli gotowi na taką kampanię ani duchowo, ani politycznie. Tylko osoba, która jest przyzwyczajona do codziennego i zasadowego posłuszeństwa prawom, jest w stanie ocenić, które prawo jest dobre i sprawiedliwe, a które złe i niesprawiedliwe. Zatem obywatelskie nieposłuszeństwo powinno być inspirowane nie tylko poczuciem protestu przeciwko niesprawiedliwości, ale przede wszystkim poszanowaniem sprawiedliwości.,
Gandhi wskazał na to w swoim oświadczeniu w kwietniu 1919 roku:
„Satyagraha jest jak drzewo banyan z niezliczonymi gałęziami. Obywatelskie nieposłuszeństwo jest jedną z takich gałęzi, satya (prawda) i ahimsa (niestosowanie przemocy) razem tworzą pień rodzica, z którego wystrzeliwują wszystkie niezliczone gałęzie.'
przesłanie Gandhiego jest niezwykle ważne dla tych narodów, które są na początku swojej drogi do prawdziwej i uczciwej demokracji. Ale przesłanie Gandhiego jest ważne dla wszystkich tak dalece, jak droga satyagrahy jest drogą indywidualnego wyboru i osobistych decyzji.
